Pant i føderåd?

[Arild Jarle Kompelien]

Lars Olsen på garden Sveinkjerud i Våler i Solør utsteder 1812 en panteobligasjon på 500 rdl. - "til Sikkerhed for overanmelte Capital pantsætter jeg herved med 1ste Prioritet mit eiende Føderaad efter mine afdøde forældre Ole Haagensen og hans hustru".

For det første mener jeg dette gjelder hans svigerforeldre som døde 1802 og 1811. Men spørsmålet er hvordan man kan pantsette et avsluttet føderåd. Eller er det slik å forstå at Lars og hustru etter avtale har fått (tatt over) svigerforeldrenes føderåd i en alder av 44 år? Mot dette taler at han har et eget lite bruk som han selger på slutten av 1820-åra.

[Ivar Ståle Ertesvåg]

Sidan ingen andre har svara.... nokre tankar om korleis det kan oppfattast - iallfall som eit innspel til å kome vidare:

Til ei brukseining høyrde det ein del rettar - som i mange tilfelle var splitta opp på ulike eigarar. For det første kunne garden ha fleire eigarar. Eigarar som ikkje brukte garden sjølv fekk landskyld av brukaren. Den største eigaren hadde gjerne bygselsretten, altså retten til å inngå ny bygselsavtale. Han fekk bygselsavgifta (eingongs-avgift ved ny avtale) - og tredjeårsbygselen (ei avgift kvart tredje år som kom i tillegg til den vanlege bygselen). Den som sat med bygselsretten kunne selje denne - også utan å selje noko av sjølve jordeigedomen. (Det skal finnast døme på dette.). Så kunne vi gå vidare med landrett (for landfeste for fiskegarn), fiskerett i elv/innsjø, fallrett i elv, osv. Alle desse kunne seljast kva for seg - og dermed pantsetjast.

Ein rett den sitjande brukaren hadde, var retten til kår når han overlet garden til neste brukar. Denne retten hadde brukaren anten han var eigar eller bygslar. Altså kan vi sjå det som ein rett kårnytaren eig - uavhengig av kven som eig jorda eller andre rettar til garden.

I Lars sitt tilfelle var kåret ledig - (ver-)foreldra hadde gått bort, og neste kårnytar ville vere han sjølv og kona. Lars kunne sjå på kår-retten som noko han var eigar av.
Etter same prinsipp som dei ulike rettane ovanfor, skulle ein kunne selje ein slik kår-rett.
Då ville kjøparen årleg få det kårnytaren elles skulle hatt av gardsprodukt, brensel, osv. Men det ein kan selje, kan ein også pantsetje.

Om han sel kår-retten - eller ikkje greier å løyse inn pantet - vert han ståande utan kår i alderdomen på linje med dei som ikkje hadde gard å få kår av. Det må vere ein risiko Lars har kalkulert med.

[Arild Jarle Kompelien]

Takker for svaret.
Jeg er enig i at dette er mulig, men det må være sjelden at noe slikt ble gjort. Jeg har vært gjennom hundre år med pantebøker og det er første gangen jeg ser en slik løsning.

Lenger fram i tid finner jeg kanskje mer om Lars. F. eks. har jeg ikke sett hva han brukte de 500 rdl. han lånte til.